محصولات گل محمدی
گل محمدی ، فرآورده های مختلفی از جمله گلاب ، اسانس و غنچه خشک دارد که در ایران و کشورهای همجوار بیشتر روی گلاب متمرکز است و از اسانس این محصول بطور گسترده در کشورهای اروپایی ، امریکا و کانادا مصرف می شود.
اهمیت گل محمدی در عطر آن است و این گل برای استحصال اسانس آن که اصطلاحا Rose Oil نامیده می شود ، در سطح وسیع کشت می شود . بسیاری از فعالان عرصه صنایع عطرسازی ، اسانس گل محمدی را مهمترین ماده اولیه این صنعت می دانند. در مناسب ترین شرایط از تقطیر حدود سه تن گل محمدی با دستگاه های صنعتی تنها یک کیلوگرم اسانس به دست می آید و به همین دلیل هم این اسانس از گرانبهاترین اسانس هاست.
بخش اعظم اسانس گل محمدی تولید شده در دنیا بدلیل داشتن عطر و بوی بسیار خوش و قیمت بسیار بالا در صنعت عطرسازی برای تهیه عطرهای گران قیمت مصرف می شود . از اسانس گل محمدی اغلب در صنایع عطرسازی و مواد آروماتیک ، فرآورده های بهداشتی ، آرایشی شامل انواع کرم های آرایشی ، لوسیون ها و صابون ها و شامپوها ، در صنایع غذایی شامل انواع شیرینی ، نوشیدنی ، ژله ، بستنی ، در صنایع داروسازی ، در تزیین سبدهای گل خشک و گل آرایی استفاده می شود . این اسانس ارزش اقتصادی زیادی دارد
مهمترین کشورهای تولید کننده اسانس در دنیا عبارتند از بلغارستان ، ایران ، آرژانتین ، اسپانیا ، پرتغال ، سوئیس ، فرانسه ، چین و ترکیه.
کشورهای اروپایی و ژاپن عمده ترین بازار اسانس گل محمدی را تشکیل می دهند.
محصولات گل محمدی
۱ - اسانس
- با ارزشترین محصول گل محمدی اسانس آن است.
- این اسانس از تقطیر گل های تازه با بخار آب به دســـــت میآید.
- اسانس های حاصل از گل محمدی
۱-۱ اسانس اول:
این اسانس از تقطیر گلهای محمدی تازه با بخار آب بدست میآید و به صورت لایهای از مـــاده زرد رنگ بر سطح گلاب حاصل از تقطیر این گل ها شناور میشود .
این اسانس شامل اجزایی از اسانس تام گل محــــــمدی است که حلالیت کمتری در آب دارند و عمدتا از هیدروکربن های اشباع واجد ۱۴ تا ۲۳ کربن تشکیل شــــــده است و به همین دلیل بر اثر سود شدن (در یخچال) به حالت جامد درمیآید.
بخش اعـــــظم اسانس گل محمدی تولیدات ایران در حال حاضر از این نوع است.
۱-۲ اسانس دوم:
اگر گلاب حاصل از تقطیر گل محمدی که به گلاب اول معروف اســـت را مجددا با بخار آب تقطیر کنیم اسانس دوم و گلاب دوم بدست میآید . این اسانس نیز به صــــــورت لایه ای از مایع زرد رنگ بر سطح گلاب دوم ظاهر میشــــود اما از نظر مقدار تقریبا دو برابر اسانس اول و از نظر کیفیت بســــیار مرغوب تر از آن است و حاوی مواد بسیار معطر موجود در گل محمدی است . این اسانس در اثر سرد شدن در یخچال جامد نمیشود.
۱-۳ اسانس تام:
(liquid gold) با ارزش ترین محصول گل محمــدی که به آن لقب طلای مایع دادهاند اسانس تام آن است و از افزودن اسانس اول و دوم گل محمدی به یکدیگر حاصل میشود .
این اسانس در کارخانههای صنعتی فرآوری گل محمدی در جهان تولید شده و پس از انجام آنالیزهای لازم به صورت تجاری به فروش میرسد .
این اسانس در حال حاضـــر به میزان بسیار کمی در ایران تولید میشود.
بســـــیاری از فعالان صنعت اسانس سازی این اسانس را مهمترین ماده اولیه این صنعت میدانند .این اسانس در بسیاری صنایع دیگر مانند صنایع آرایشـــی بهداشـــتی، داروسازی و غذایی کاربرد دارد .
این اسانس در اثر سرد شدن در یخچال به دو جزء یکی جامد که اصطلاحا استئاروپتن (stearoptene) نامیده میشــود و دیگری مایع که اصطلاحا اولئوپتن (Oleoptene) نامیده میشود تفکیک میگردد . جزء استئاروپتن حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد اسانس تام را تشـکیل میدهد و شامل هیدروکربن های اشـباع واجد ۱۴ تا ۲۳ کربن ( C14 – C23 ) است و به دلیل غیر فرار بودن این هیدروکربن ها بوی چندانی نــدارد .
جزء اوله اوپتن مایع زرد رنگ و شفاف است که درالکل ۷۰ درجه به راحتی حل میگردد و حاوی اجزاء الکلی بسیار خوشبویی مانند ژرانیول ، سیترونلول ، نرول و فنیل اتانل یا فن اتیل الکل و مقادیـــر کم اما مهمی از استر ها و سایر مواد معطر است .
این اجزاء الکلی بسیار خوشبو ۷۰ تا ۷۵درصد از اسانس تام را تشکیل میدهند .
با این وجود سایراجزاء موجود در اسانس مانند بــــرخی ترکیبات گوگرد دار که از نظر تعداد بسیار زیاد (مجموعا حدود ۳۰۰ماده شیمیایی مختلف) و از نظر مقدار بســـیار ناچیزند ( مجموعا حدود ۵ تا ۱۰درصد اسانس تام ) به گونهای بوی این اسانس را تحت تاثیر قرار میدهند که حتی اختلاط دســــتی اجزاء شناخته شده این اسانس با یکدیگر نمیتواند اسانسی با بوی مخصوص اسانس طبیعی تام این گل را ایجاد نماید و به همین دلیل اسانس گل محمدی مصنوعی باکیفیتی مشابه یا نزدیک به نوع طبیعی آن وجود ندارد.
درسالهای اخیر سیســتمهای تقطیر جدیدی ابداع شـــدهاند که با برگرداندن مداوم گلاب حاصل از تقطیر به مخزن تقطیر و تقطیر چند باره آن اسانس تام را طی یک مرحله تقــــــطیر از گلها جدا میکنند . مــدل آزمایشگاهی ، نیمه صــــــنعتی و صنعتی این دســــــتگاه ها که به کلونجر (Clevenger) معروفند اکنون به صورت وسیعی برای استحصال اسانس از گل محمدی و سایر گیاهان اسانسدار مورد استفاده قرار میگیرد .
محصـــــول اصلی دراین دستگاهها به دلیل استفاده از تقطیر مداوم عمدتا اسانس است و گلاب در آنها در حجم بسیار محدودی تولید میگردد.
۲ - گلاب اول
این گلاب از تقطیر گل های محمدی تازه و پس از جدا کردن اسانس اول از حاصل تقطیر به دست می آید و به صورت مایعی زلال و بی رنگ است. این گلاب اشباع از اجزا موجود در اسانس تام گل محمدی است و معمولا در کارخانه های صنعتی فرآوری گل محمدی در جهان از آن برای تهیه اسانس دوم و گلاب دوم استفاده می شود. گلابگیری به دو روش سنتی و صنعتی انجام میشود.
لوازم گلاب گیری
- دیگ ( مخزن آب و گلاب ) از جنس مس
- کلاهک دیگ از جنس مس که در گذشته سفالی بوده
- دو عدد لوله انتقال دهنده بخار ساخته شده از جوشش گل و آب بنام نیچه از جنس آلومینیوم ( که در گذشته از جنس نی بوده )
- پارچ ( مخزن ذخیره گلاب ) از جنس مس
- دستگاه کوچک گرمایش گلاب گیری ساخته شده از چراغ کوره ای به نام ( شاخه ) که با سوخت نفت سفید یا گازوئیل کار می کند
روش گلاب گیری
کار گلابگیری سنتی با ریختن گل محمدی به میزان ۳۰-۱۲ کیلوگرم و آب به میزان ۶۰-۳۰ لیتر بسته به گلاب مورد نظر در دیگ آغاز می شود. بعد از ریختن آب و گل در دیگ و گذاشتن سرپوش دیگ و محکم کردن آن و قرار دادن نیچه ها (لوله های آلومینیومی) در جای خود، چراغ کوره ای(شاخه) زیر دیگ را روشن می کنند و پس از حدود ۱۰ دقیقه آب و گل داخل دیگ به جوش می آید و بخار حاصل از آن از طریق نیچه ها به داخل پارچ مسی منتقل و بر اثر تماس با دیواره های سرد پارچ تقطیر و به گلاب تبدیل می شود.
معمولا پس از ۵-۴ ساعت پارچ مسی پر از گلاب شده و عمل گلابگیری با خاموش کردن چراغ کوره ای زیر دیگ به اتمام می رسد.
خواص گلاب
گلاب از نظر خواص ، گرم و بر اساس طب قدیم دارای خاصیت شفابخش محسوب می شود . از گلاب حاصل از این گل برای رفع مشکلاتی نظیر افسردگی ، بیخوابی ، فشار روحی ، خشکی ، پیری و حساسیت پوست ، التیام زخم های پوستی ، رگ به رگ شدن و عفونت های ویروسی و باکتریایی استفاده می شود.
از بین هزاران گونه و واریته گل رز در جهان، تنها بعضی از آنها دارای اسانس اند که گل محمدی برترین آنهاست.
۳ - گلاب دوم
این گلاب از تقطیر مجدد گلاب اول گل محمدی و پس از جدا کردن اسانس اول از حاصل تقطیر به دست می آید . این گلاب حاوی مقادیر کمی از اجزای فرار گل محمدی است ( حداکثر ۴۰ میلی گرم در ۱۰۰ میلی لیتر) و به صورت مایعی بی رنگ و زلال است.
۴-گلاب حاصل از انحلال اسانس در آب مقطر
در سال های اخیر با ابداع دستگاه های تقطیر مداوم استحصال اسانس تام طی یک مرحله صورت می گیرد. این دستگاه ها بر خلاف دستگاه های تقطیر معمولی تنها مقدار ناچیزی گلاب تولید می کنند. لذا برای تولید گلاب در مقیاس صنعتی از اسانس اول استفاده می شود. بدین ترتیب که اسانس تام حاصل از این دستگاه ها پس از فرآوری و خالص سازی به مقدار معین در آب مقطر حل شده و گلابی با کیفیت های متنوع دلخواه و یکنواخت به دست می آید.
۵: کانکریت رز
اگر گل های محمدی را در سرما (دمای آزمایشگاه) با حلال های آلی نظیر هگزان یا پترولیم اتر مجاور کنیم و پس از جداسازی تفاله باقیمانده حلال را تبخیر نمائیم ماده موم مانند نیمه جامدی با رنگ قرمز نارنجی به دست می آید که به آن اصطلاحاً کانکریت رز (concrete rose) می گویند .
این محصول در دمای آزمایشگاه نیمه جامد است اما با اندکی گرم شدن به مایع تبدیل می گردد. به دلیل عدم استفاده از حرارت در طی فرآوری ، این محصول بویی کاملاً شبیه گل محمدی نو شکفته را دارد. این محصول حاوی تمامی اجزا فرار موجود در گل محمدی و نیز موم های (waxes) موجود در گیاه است.
از هر ۳۵۰ کیلوگرم گل محمدی تازه یک کیلوگرم کانکریت بدست می آید.
۶: اسانس مطلق رز (Absolute rose oil)
اگر کانکریت رز را در دمای آزمایشگاه در اتانل حل نمائیم بخش اعظم آن که شامل ترکیبات فرار آن است در اتانل حل شده و بخش کمتری که موم ها و سایر ترکیبات غیر فرار گیاه است رسوب می کند. با جدا کردن فاز مایع و تبخیر اتانل آن در فشار و دمای پائین اسانسی حاصل می گردد که به آن اصطلاحاً اسانس مطلق رز (absolute rose oil) می گویند .
این اسانس مایعی ویسکوز با رنگ هایی از زرد نارنجی ، زرد قرمز تا زرد زیتونی است و عطر و بویی قوی ، گرم و تند دارد.
در مناسب ترین شرایط از هر ۳ تن گل محمدی تازه حدود ۲۵۰۰ کیلوگرم از این اسانس بدست می آید و این اسانس از نظر اقتصادی در رتبه دوم و بعد از اسانس تام گل محمدی قرار دارد. رایحه این اسانس به دلیل عدم استفاده از حرارت در روند استحصال، بسیار به بوی گل محمدی شبیه است.
۷: اسانس حاصل از استخراج با سیال فوق بحرانی
استخراج با سیال فوق بحرانی (supercritical fluid extraction) یکی از روش های نوین استخراج ترکیبات شیمیایی است و در مورد ترکیبات طبیعی کاربرد روز افزونی دارد. در این روش از مایعات فرار یا گازهایی که با اعمال اندکی فشار و سرما به حالت مایع در می آیندبه عنوان حلال استفاده می شود .
برای استخراج ماده موثره گیاهی این حلال ها در حالت مایع و در سرما و فشار مناسب با بافت خرد شده گیاه مجاور شده و مواد موثره گیاهی را در خود حل می کند و پس از جدا شدن از تفاله باقیمانده از گیاه با برداشتن فشار یا اعمال دمایی اندک به حالت بخار در آمده و مواد گیاهی حل شده در خود را رها می کنند .
این روش به دلیل عدم استفاده از حرارت و نیز جدا شدن کامل حلال به صورت گاز کمترین آسیب را به مواد استخراج شده وارد می کند و از این لحاظ یکی از مناسب ترین راه های استخراج مواد موثره گیاهی است.
منبع: سایت سبزآشیان
